De Kerstman is weer in het land. Dat is een mooie gelegenheid om eens een oude kaart te bekijken van zijn thuisland: de Noordpool. Een van de beroemdste kaarten van de Noordpool is in 1595 gemaakt door Gerardus Mercator.
Mercatorprojectie
In 1569 maakte Gerardus Mercator een wereldkaart die hem beroemd zou maken. Hij had een projectie bedacht waarbij de hoeken tussen verschillende richtingen op de kaart gelijk zijn aan de hoeken tussen die richtingen op het aardoppervlak. Dit betekent onder andere dat alle meridianen er verticaal, en alle parallellen onderling loodrecht staan. Deze projectie werd naar hem de Mercatorprojectie genoemd.
Een nadeel van deze projectie is, dat er naar de polen toe steeds meer vertekening optreedt. Daarom nam Mercator in de hoek van de kaart een kleine kaart op van de Noordpool, die staat afgebeeld als vier losse stukken land.
Septentrionalium Terrarum descriptio
In 1595 maakte Mercator een zelfstandige kaart, een uitgebreide versie van de kleine inzet van de wereldkaart uit 1569. Deze kaart noemde hij ‘Septentrionalium Terrarum descriptio’, oftewel: ‘Verbeelding van het noorden van de aarde’.
Bron: Wikimedia – Merсator north pole 1595 (klik voor grotere versie)
Itinerarium en Inventio Fortunata
In 1569 en 1595 was er nog geen ontdekkingsreiziger op de Noordpool geweest. Mercator baseerde zijn kaart op de meest betrouwbare bron die hem ter beschikking stond: de Itinerarium van de Nederlander Jacobus van Knooij.
In zijn boek beschrijft Van Knooij onder andere:
Bijna vierduizend mensen voeren de naar binnen lopende waterwegen op, en verdwenen aldaar, en werden nooit meer teruggezien. Maar in het jaar 1364 kwamen acht van dezen toch terug, en meldden zich bij het hof van de koning van Noorwegen. Onder hen waren er ook twee priesters, waarvan de ene een astrolabium bezat, die uit een Brusselse familie bleek te stammen. Alle acht voeren op het eerste schip, dat de noordelijke wateren binnengevaren was.
Van Knooij baseerde zich op zijn beurt op de ‘Inventio Fortunata’, dat door een Engelse monnik zou zijn geschreven. De overlevering wil dat hij in de veertiende eeuw een lange zeereis maakte naar de noord-westelijke streken van de Atlantische Oceaan. Hij kwam terug van zijn reis en gaf aan de Engelse koning, Edward III, een boek dat hij over zijn reis geschreven had.
Het boek raakte later echter kwijt en het enige dat wij er thans over weten, zijn enkele uittreksels, die door een Nederlander, Jacobus van Knooij, gemaakt werden. Ook dat boek is verloren gegaan, maar dankzij aantekeningen op de kaart van Mercator weten we van het bestaan.
Uit de aantekeningen blijkt dat een belangrijk deel van de Inventio uit een aardrijkskundige beschrijving van het Noordpoolgebied moet hebben bestaan. Er zou hier een onbekend land hebben gelegen dat uit vier grote eilanden bestond, die in een kring rondom het Poolpunt lagen. Vier grote naar binnen lopende rivieren verbonden de eromheenliggende Oceaan met een binnenzee, waarin precies op het Poolpunt een grote zwarte rots uitstak, die een omtrek van 33 zeemijlen had en bijna tot aan de hemel reikte: de Rupes Nigra. Deze rots was magnetisch, wat verklaart waarom alle kompassen naar het noorden wijzen.
Door de snelheid van het naar binnen stromende water ontstond rondom dit rotseiland een grote maalstroom of draaikolk, waarin het water uiteindelijk in de diepte van de aarde verdween. Een van deze eilanden zou ook door Pygmeeën bewoond zijn, die nooit groter dan vier voet werden en dat waren de mensen die de Groenlanders Screlingers noemden.
Mercator volgde deze beschrijving vrij nauwkeurig voor zijn kaart, die jarenlang bepalend bleef voor de afbeelding van de Noordpool op kaarten.
Bronnen en meer informatie
- Kaarten gemaakt door Gerardus Mercator (Wikimedia)
- Gerardus Mercator (Wikipedia)
- Mercatorprojectie (Wikipedia)
- Inventio Fortunata (Wikipedia)
- Chet Van Duzer: "The Mythic Geography of the Northern Polar Regions: Inventio fortunata and Buddhist Cosmology" (PDF)
- The First, False Map of the ‘True North’ (Strange Maps)
- Septentrionalium Terrarum descriptio (Boston Map Society)