Op 9 maart 2024 kwam Jeroen Bos naar onze Studiekring in Hengelo om ons te laten genieten van een uiterst boeiende lezing over de Atlas van Indonesië, waaraan hij als co-auteur had meegewerkt. Daarbij viel ons o.a. de prachtige specerijenkaart van Petrus Plancius op.
Specerijen op de kaart
De verbeeldingskracht van een kaart: Kaarten spreken enorm tot de verbeelding. Dat is zeker het geval met de zogeheten specerijenkaart van de hand van Petrus Plancius.
Zelfs meer dan vier eeuwen na publicatie komt de boodschap luid en duidelijk over: dit zijn de landen waar de gewilde specerijen vandaan komen. Deze kaart speelt een belangrijke rol in het creëren van steun voor de Nederlandse expedities naar Azië die in het laatste decennium van de zestiende eeuw worden ondernomen. Deze expedities leiden uiteindelijk tot de oprichting van de VOC, die de specerijenhandel op gewelddadige wijze monopoliseert.
Belangrijk pleitbezorger voor deze eerste expedities – waaronder de befaamde ‘om de Noord’ met de overwintering op Nova Zembla – is de van oorsprong Vlaamse predikant Petrus Plancius (1552-1622). Als gereformeerd predikant ontvlucht hij de Zuidelijke Nederlanden om uit handen te blijven van de katholieke inquisitie. Daarin is hij niet alleen. De belangrijkste steden, zoals Brugge, Mechelen en vooral Antwerpen, verliezen in enkele jaren tijd veel protestante inwoners die huis en haard verlaten.
Bovenstaande prent:
Portret van kaartenmaker en predikant Petrus Plancius op 70-jarige leeftijd. Willem Jacobsz Delff. ca. 1632. Collectie: Rijksmuseum, Amsterdam
Amsterdam als kennisknooppunt
Met zijn vlucht neemt Plancius niet alleen zijn fanatisme in religieuze zaken met zich mee, maar ook geografische kennis en de vaardigheid om kaarten te maken. Over zijn scholing in navigatie en cartografie is weinig bekend, maar hij zal in Vlaanderen ongetwijfeld op de hoogte zijn geweest van de revolutionaire wereldprojectie van Gerard Mercator.
Het Amsterdamse handelsmilieu blijkt zeer ontvankelijk voor de theoretische kennis en praktische vaardigheden van Plancius. De stad wordt eind zestiende eeuw een knooppunt in de kennis over de (mogelijke) route(s) naar Azië. Die kennis komt voornamelijk uit Portugese en Spaanse bronnen. Hoewel de informatie over de vaarroutes, landen en volken van Azië geheim is, lukt het de Hollanders via verschillende kanalen toch om ze deze kennis te ontfutselen. Eén van die kanalen is Plancius.
Kaarten populariseren de expedities
In 1592 geeft hij een grote wereldkaart uit bij de eveneens in Amsterdam neergestreken Vlaamse uitgever Cornelis Claesz. Daarnaast vraagt hij het exclusieve recht om ‘particuliere zeecaerten’ te drukken die hij ‘tot zijn costen becomen heeft van Bartholomeo de Lasso, cosmographo ende meester van de zeevaert des Conincx van Spaengien.’ Het uitgeven van deze kaarten betekent een gevoelige klap voor de Iberische alleenheerschappij op de scheepvaart naar Azië. Geheime informatie is nu publiek beschikbaar. Met deze kennis komt de Nederlandse expansie in een stroomversnelling. In 1617 verschijnt bij uitgever Claes Jansz. Visscher een laatste herdruk van de specerijenkaart. In de tussengelegen vijfentwintig jaar, maar ook zeker daarna, populariseerde de visueel aantrekkelijke kaart van Insulae Moluccae (Molukse eilanden) de reizen naar ‘de Oost’.
De ervaringen uit de eerste Nederlandse expedities in de jaren negentig van de zestiende eeuw leiden tot de oprichting van de VOC in 1602. Deze onderneming monopoliseert de handel in de gewassen die de voet van de kaart sieren, te weten nootmuskaat (Banda),
kruidnagel (Ambon) en sandelhout (Timor, Solor), en luidt een nieuwe fase in: van verkenning naar overheersing.
JEROEN BOS
Bron: Bovenstaande tekst verscheen in het boek: Atlas van Indonesië: Een cultuurgeschiedenis van het eilandenrijk. Hartelijk dank aan Jeroen Bos, die toestemming gaf tot plaatsing op onze website.
Auteurs: Pieter Eckhard, in samenwerking met diverse auteurs uit Nederland en Indonesië
Uitg: Zwolle, WBooks, in samenwerking met De Nieuwe Kerk, gebonden,
214 illustraties kleur en zwart-wit
Aantal pagina’s: 160
Formaat: 24,5 x 31 cm
Jaar: september 2023.
ISBN 9789462585737
Prijs: € 29,95
Bekijk hier het inkijk-exemplaar
Bron: WBooks