Afgelopen donderdag schreven we over het Nederlandse scheepswrak dat in de Oostzee is ontdekt. In dat artikel kwam ook de Carta Magna van Olaus Magnus uit 1539 ter sprake. Deze bijzondere kaart, waar ook Nederland op voorkomt, verdient echter een apart artikel.
Olaus Magnus
Olaus Magnus was een Zweedse kerkgeleerde, schrijver en cartograaf. Hij werd geboren rond 1490 in Östergötland en overleed op 1 augustus 1557. Over zijn jeugd is weinig bekend. Hij moet een goede opleiding hebben gehad, want hij had een brede kennis over mythologie, schrijvers uit de oudheid, Noord-Europese geschiedenis en cultuur en ook over actuele politieke zaken. Waarschijnlijk heeft hij aan buitenlandse universiteiten gestudeerd. Hij bekleedde verschillende functies binnen de katholieke kerk en nam deel aan diverse diplomatieke missies.
Tijdens één van deze missies bereikte hem het bericht dat de reformatie in Zweden was doorgedrongen. Als toegewijd katholiek besloot hij in het buitenland te blijven. Zijn broer Johannes volgde hem. Bijna tien jaar lang verbleven zij in Danzig (het huidige Gdansk), waar Olaus begon te werken aan zijn Carta Marina. In de herfst van 1538 vertrokken de broers naar Venetië, waar Olaus zijn Carta Marina in 1539 liet drukken.
Carta Marina
Hoewel de titel anders suggereert, is de Carta Marina in eerste instantie meer een landkaart dan een zeekaart. Het is de eerste betrouwbare kaart van Scandinavië. De kaart markeert daarmee het begin van de Zweedse cartografie.
De Carta Marina bestaat uit 9 losse afdrukken van houtsnedes die in een map worden bewaard. De totale afmetingen van de kaart bedragen 1,25 x 1,70 meter. De 9 delen zijn gemarkeerd met de letters A t/m I. Op vel G staat een uitleg van de inhoud van de kaart in Latijn.
Voor de Carta Marina was de kaart van Scandinavië van Ptolomeus, die in 1482 in de Geographia was opgenomen, de enige kaart van het gebied. Deze kaart was echter veel minder gedetailleerd en betrouwbaar. Vergelijking van deze kaarten laat duidelijk zien wat voor vooruitgang de Carta Marina betekende.
Inhoud van de kaart
De kaart is heel bijzonder vanwege de betrouwbaarheid van de weergave maar ook vanwege de inhoud. De kaart toont dieren, mensen, oorlogen, familiewapens, afstammingslijnen en de goederen waarin gehandeld wordt. Hier zit mogelijk ook propaganda achter: Olaus Magnus wou laten zien wat voor rijkdommen er in zijn vaderland te vinden waren.
Op vrijwel de hele kaart wordt de zee ingetekend met horizontale of vertikale lijnen. In de buurt van IJsland wijkt Magnus hier echter vanaf: hier staan ineens ronde wervelingen ingetekend. Dat lijkt dus bewust gedaan. De locatie van deze kolken komt overeen met het IJsland-Faroer-front, de plek waar het warme water uit de Warme Golfstroom botst op het koude water uit het noorden van de Atlantische oceaan. Hierbij ontstaan wervelingen, die van groot belang zijn voor schippers in die gebieden. Mogelijk zijn diezelfde schippers ook de bron van Olaus’ informatie. Het zou kunnen dat ook andere schijnbaar decoratieve elementen op de kaart op werkelijkheid gebaseerd.
Bij de dieren zijn hier toch wel wat kanttekeningen bij te plaatsen. Sommige dieren zijn gemakkelijk te herkennen, zoals de ijsbeer (op een ijsschots), rendieren, walvissen, krabben en kreeften. Maar anderen zijn waarschijnlijk gebaseerd op mogelijk aangedikte verhalen van vissers en schippers. Zo zien we zeemonsters, slangen en hier en daar een draak. In Zweden zien we zelfs twee luipaarden, of heeft degene die de kaart in heeft gekleurd een lynx aangezien voor een luipaard?
Ook de zeemonsters mogen er zijn. De maker heeft voorzien dat we hem misschien niet zouden geloven en heeft als bijschrift opgenomen: Mo[n]str. MDXXXVII visum, oftewel: monster in 1537 gezien!
Nederland
Blad G bevat een stukje van Nederland en de Duitse grensstreek.
We zien de volgende plaatsnamen:
Holla[n]dia Pars (gebied Holland)
- Mo[n]tes ad Enosi (?) (Montes ad …? Bergen aan zee?)
- Skelli[n]ge (Terschelling?)
- Enkusen (Enkhuizen)
- Horne (Hoorn)
- Amsterdam
Frisia Occide[n]talis (Oost-Friesland)
- Docke[m] (Dokkum)
- Gronige[n] (Groningen)
- Emden
- Levere[n] (Leeuwarden)
- Holsvert (Holwerd, Bolsward?)
- Stavere[n] (Stavoren)
- Svoll (Zwolle)
- Flusel (Fl. IJsel = fluvius IJsel = rivier IJssel?)
- Ca[m]p (Kampen)
- Dave[n]tr… (Deventer)
- Emen… (Emmerich?)
- Rese? (Rees)
Van de meeste van deze plaatsen is bekend dat zij deelnamen aan de Oostzeehandel, al dan niet via de Hanze. Dit verklaart waarom ze op deze kaart zijn opgenomen.
Bestaande exemplaren
Zover bekend bestaan er nog maar twee exemplaren van de Carta Marina. Vele eeuwen werd gedacht dat de kaart verloren was gegaan. Het bestaan van de kaart was bekend uit de Historia de Gentibus Septentrionalibus (Geschiedenis van de Noordelijke volken), het standaardwerk over Scandinavië dat Olaus Magnus in 1555 schreef.
In 1886 werd een exemplaar van de kaart gevonden in de Hof- und Staatsbibliotheek in Münchem. Een tweede exemplaar werd in 1962 door de Universiteitsbibliotheek van Uppsala gekocht in Zwitserland. Beide exemplaren zijn ongekleurd.
Daarnaast zijn er verkleinde exemplaren van de kaart bekend, die onder andere zijn opgenomen in de Historia. De ingekleurde kaarten in dit artikel zijn afkomstig uit een exemplaar van de James Ford Bell Library van de University of Minnesota.
Meer informatie
- Nederlands scheepswrak ontdekt in Oostzee (deze website)
- Olaus Magnus’ Scandinavia (James Ford Bell Library, University of Minnesota). Hier is de gehele (gekleurde) kaart in detail te bekijken.
- Ocean eddies in the 1539 Carta Marina by Olaus Magnus (H. Thomass Rossby, Peter Miller, PDF-bestand). Verschenen in: Oceanography vol. 16 nr. 4.
- Exploring Carta Marina
- Carta Marina (Wikipedia)
- Olaus Magnus (Wikipedia)