Ontsnappingskaarten van zijde

Kaarten zijn soms minder handig dan je misschien zou denken. Ze vallen uit elkaar als ze nat worden en ritselen op momenten dat het het minst uitkomt. Tijdens de Tweede Wereldoorlog kregen piloten daarom kaarten mee die gemaakt waren van zijde.

Gebruik van de kaarten

Naast de kaarten die nodig waren voor navigatie, kregen piloten deze zijden kaarten vaak mee van de gebieden waar ze overheen vlogen. Als een vliegtuig neerstortte, was het de bedoeling dat de navigatiekaarten zo snel mogelijk vernietigd werden zodat er geen strategische informatie in handen van de vijand zou vallen.

De ontsnappingskaarten werden integendeel juist wel bewaard. Vaak werden ze ergens in de kleding van de persoon verstopt om gebruikt te worden op de lange tocht naar huis. Zelfs als de piloten gepakt werden, moesten zij proberen om de kaarten verborgen te houden omdat ze van onschatbare waarde zouden zijn bij een ontsnapping uit een krijgsgevangenkamp. Eén manier om de kaart te verbergen was door hem door de modder te halen en dan als sjaal te dragen: zichtbaar maar toch niet. Ze konden ook in kleding genaaid worden.

Eén van de piloten die zijn leven mede te danken heeft aan deze zijden kaarten was de Britse flight lieutenant N.E.G. Donmall. Hij vertelt over zijn ontsnapping nadat zijn vliegtuig was neergehaald boven Duitsland:

“Ik controleerde mijn ontsnappingspakket dat bestond uit Horlicks tabletten, een waterzak, waterzuiveringstabletten, een scheermes, zeep, naald en draad, een klein kompas, een zijden ontsnappingskaart, Benzedrine tabletten en vreemde valuta. Om mijn handen warm te houden trok ik mijn mouwen naar beneden en naaide ze dicht tussen mijn vingers; alsof het wanten waren. Ik deed sneeuw in de waterzak en stopte dit in mijn uniform om te smelten. Ik spreidde de zijden kaart uit en probeerde mijn positie te achterhalen, en te beslissen welke kant ik op moest trekken om uit Duitsland te komen. Het dichtstbij was Luxemburg en ik was aan de andere kant van de Moezel, die ik over zou moeten steken. Ik berekende dat mijn koers me in de buurt van Trier zou brengen.”

Bron: fragment uit The Great Escape, verhalen uit de Tweede Wereldoorlog op de website van de BBC

Soorten zijden kaarten

De vroegste kaarten waren zwart-wit. Ze toonden de belangrijkste spoor- en autowegen. Doordat er alleen zwarte inkt werd gebruikt waren de kaarten vaak moeilijk te ontcijferen.

Nadat de ‘Battle of Britain’ medio 1941 afgelopen was vloog de Britse Royal Air Force vaker over Europa en werden er betere kaarten gemaakt. De nieuwe kaarten waren in kleur. Elk gebied werd aangeduid met een hoofdletter. Nederland stond op kant C van kaart C/D, samen met België, Luxemburg en een stuk van Duitsland. Op de achterzijde stond een groot deel van Frankrijk, een stuk van Duitsland en Zwitserland.

Na de oorlog

Nadat de Tweede Wereldoorlog was afgelopen kregen sommige kaarten een nieuwe bestemming. Textiel was schaars en de kaarten waren vaak van goede kwaliteit. Diverse vrouwen gebruikten overgebleven kaarten om kledingstukken van te maken.

Een bijzonder voorbeeld is de ‘landkaartenjurk’ van mevrouw Terwen-de Loos. Zij maakte de jurk van twee verschillende kaarten, 44 A en 44 B van Burma. Deze kaarten tonen een deel van Frans Indo China, een deel van Siam (nu Thailand), een deel van India en deel van China. De jurk is opgenomen in de collectie van het Rijksmuseum.

Met dank aan de heer Dr. J.A.M.M. Janssen, directeur Militaire Luchtvaart Museum, voor de verstrekte informatie.